Anasayfa
tarafından İnsanoğlunun belki de en az ilgilendiği ve araştırmalar yapabildiği saha arzın içerisi, yani yerin altıdır. Uzay gemileri ile gökyüzünün derinliklerini, özel araştırma teknikleri ile de okyanus diplerini temaşa etmekten öte, üzerinde yaşadığımız yerkürenin sırlarını aralayacak fazla bir imkân da yok aslında. Ancak tektonik hareketler ve yer katmanları içerisinde meydana gelen diğer faaliyetlerin ortaya koyduğu neticeler incelenerek ve yeraltı sularının da desteği ile ortaya çıkan mağaraların çoğunlukla göz kamaştırıcı esrarengiz koridorlarında dolaşmak suretiyle bazı hakikatlere ulaşmak mümkün.
Özellikle son yıllarda bu klasik bilgi seviyesi, ortaya konan yeni araştırmalarla yeni buudlar kazandı. Bunlardan belki de en önemlisi, günlük hayatımızda ve teknolojide vazgeçemediğimiz metallerin kaynağı olan madenlerin teşekkülüdür. Bugüne kadar bu mevzuda bir sürü teoriler ileri sürüldü. Ancak durgun manyetik güçlerin, yerkürenin derinliklerinde bulunan sıvı mağmanın ve volkanların maden filizlerinin ve yataklarının teşekkülünde ehemmiyetli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Bu teşekkül, milyonlarca yıl sürekli biçimde hem derin deniz tabanlarında hem de karalarda öyle cereyan etmekte ki, bu esnada ne gürültü ne kirlilik ne de bir intizamsızlık söz konusudur. Uzayın derinliklerinde mevcut binbir sistemi akıllara durgunluk veren bir sessizlik ve intizam içerisinde hizmet ettiren Allah (cc), yerkürenin iç kısımlarını da sessiz ve derinden faaliyetleriyle insanoğlunun hizmetine lütfetmiştir. Şimdi yeraltında madenlerin teşekkülü ile ilgili faaliyetlere birlikte göz atalım: İnsanoğlu üzerinde yaşadığı yerkürenin ancak kabuğu sayılabilecek derinlikteki madenleri çıkarabilmektedir. Maden denince özellikle bir element veya bileşikçe zengin yığınlar akla gelir. Yerkabuğunun %99?u sadece oksijen (O), silisyum (Si), alüminyum (Al), demir (Fe), kalsiyum (Ca), Sodyum (Na), potasyum (K), magnezyum (Mg) ve titan (Ti) gibi dokuz elementten ibarettir. Peki insan hayatında çok önemli yere sahip olan karbon (C), kükürt (S), çinko (Zn), kalay (Sn), nikel (Ni), bakır (Gu) ve kurşun (Pb) gibi 83 elementin miktarı nedir? %1 bile değil, sadece %0,97. En büyük paya sahip dokuz elementten bazılarının yerkabuğundaki miktarları mesela, alüminyum için sadece %8.1, demir için %5.0, magnezyum için ise %2.0?dır. Halbuki çok iyi bilinen bir husus, bir demir madeni en az %30-40 demir, bir Krom madeni en az %12 Krom, bir kurşun madeni ise en az %3 kurşun ihtiva etmelidir ki işletilebilsin. Peki, yerkabuğunda çok az nisbette dağılmış olan bu metaller nasıl olup da işletilebilecek nisbette bir araya toplanmakta ve bir maden yatağını teşkil etmektedir? İnsanoğlu için ekonomik açıdan imkânsız olanı imkan dâhiline sokmaya hangi hadiseler vasıta kılınmaktadır? Bu konuda başlıca iki türlü faaliyet söz konusudur: 1) Mağmatik güçler, 2) Sedimantasyon, yani çözünme ve çökelme... Yeraltı suları bazı bölgelerde yeryüzüne sıcak vaziyette çıkmakta. Yer katmanları arasındaki çatlaklardan ve zayıf yerlerden su havzalarına ulaşan çok sıcak mağma vasıtasıyla ısınmış olan bu sular, yeryüzüne çıkarken geçtiği yerlerdeki bazı elementleri de kimyevi olarak çözmekte ve daha sonra, seyahati esnasında, sıcaklık farkına göre bu elementler çökelerek tabakalar şeklinde maden yataklarını teşkil etmektedir. Benzer çökelme olaylarına deniz tabanının derinliklerinde de rastlamak mümkündür. Mesela, 1979?da bir grup araştırmacı Doğu Pasifik?in sırtlarında yukarıya doğru fışkıran koyu sıcak su kaynağını, 1990 yılında ise Marburg Üniversitesi?nden zoolog Prof. W. Tufar, Bismark Denizi?nde pek çok termal saha bulunduğunu keşfetti. Bu araştırmalar esnasında pek fazla teknik teçhizata ve personele de sahip olmayan Tufar, 2500 m. derinliğe dalışlar yapmış, hidrotermal sahaları müşahede ve analiz etmiştir. Bu sahalarda mağmaya yakın çatlak kabuklardan sızan sular ısınmakta ve ısınırken alkali olan deniz suyundan, hidroksit ve magnezyum iyonları açığa çıkmaktadır. Bu durumda asit çözeltisine dönüşen su, geçtiği yerlerdeki demir, bakır, çinko gibi metalleri çözerek bünyesine alır. Daha sonra bu sular deniz suyuna çıkarken tekrar alkali hale dönüşür ve bu sefer de bünyesinde bulunan metaller çökelir. Bu şekilde teşekkül etmiş %30 çinko, %30?dan fazla demir ve bakır, gümüş veya altın ihtiva eden 30 metre uzunluğunda bacalar meydana gelmiştir. Mesela, Mekke yakınında, 2000 metre derinde, şimdiye kadar bilinen en büyük denizdibi metal yatakları (100 milyon tona yakın) bu şekilde meydana gelmiştir. Bu yatakta demir, çinko ve bakırın dışında, yaklaşık 6000 ton gümüş ve 50 ton altın bulunmaktadır. Kızıldeniz?de de buna benzer bir sistemle büyük tuz ocakları teşekkül etmektedir. Derin denizdibi maden yatakları henüz ekonomik bakımdan işletilebilecek durumda değildir. Ancak insanlık, bu madenlerin kayma sonucu karaya çıkmasını da bekleyecek değildirl Belki buna ihtiyaç da duyulmayacaktır. Çünkü 1980?lerden beri metal üretiminde bir gerileme söz konusudur. Sanki insanlık ?metal çağı? ndan ayrılmak istemektedir. Bugün işletilen maden yataklarının daha çok erozyon, çözünme ve çökelme (sedimantasyon) şeklinde teşekkül ettiğine dair emareler pek çoktur. Mesela, Almanya?nın bu tip ?Clara? maden ocağında, esası Baryum Sülfat olan Bant madeni çıkarılmaktadır. Bant, kağıt ve kauçuk için dolgu maddesi, röntgende ise kontrast maddesi olarak kullanılır. Yine, binlerce yıldan beri Kıbrıs?ta işletilen bakır yataklarının bir kısmı deniz yerkabuğundadır. Maden ocaklarına olan mesafe, bilindiği üzere 600 metre derinliğe kadar olabilmekte ve 30 metrelik da damarlardan, bir ağacın dalları gibi, daha ince damarlara kadar ulaşılabilmektedir. Gezegenimizin geçirdiği safhalar da maden yataklarının teşekkülü ile ilgili olarak bazı ipuçları vermektedir. Gezegenimiz henüz bir gaz topu halinde iken gravitasyonun tesiri ile hafif elementler dışa doğru hareket etmiş, ağır elementler daha iç kısımlarda kalmıştır. İlk etapta oksijen, silisyum, alüminyum ve kalsiyum gibi hafif olanlar dış katmanlarda yerini alırken, yer çekirdeği, demir ve nikel gibi ağır metallerden ibaret kalmıştır. Daha sonraları ve günümüzde ise derinlere inildikçe artan sıcaklığın ve ayrıca kızgın mağmanın tesiriyle düşük ergime noktasına sahip olan metallerin sıvılaştığı ve daha hareketli hale geldiği için yukarılara çıkarak yer yer tabakalaştığı bilinmektedir. Hatta, bazen 150 bin atm. basınca maruz bu tabakalar zayıf yerlerinden çatladığında volkanlar zuhur etmekte ve derinlerde bulunan mağma korkunç gösterilerle yeryüzüne ulaşmaktadır. Bildiğimiz çok kıymetli elmasın, yani esası kömür olan elmasın da bu tür volkan püskürmeleri sırasında teşekkül ettiği sanılmaktadır; kilometrelerce derinlikteki yüksek basınç ve sıcaklığın müşterek faaliyeti, karbonun elmasa kristalize olmasının sebebidir.
Özellikle son yıllarda bu klasik bilgi seviyesi, ortaya konan yeni araştırmalarla yeni buudlar kazandı. Bunlardan belki de en önemlisi, günlük hayatımızda ve teknolojide vazgeçemediğimiz metallerin kaynağı olan madenlerin teşekkülüdür. Bugüne kadar bu mevzuda bir sürü teoriler ileri sürüldü. Ancak durgun manyetik güçlerin, yerkürenin derinliklerinde bulunan sıvı mağmanın ve volkanların maden filizlerinin ve yataklarının teşekkülünde ehemmiyetli bir yere sahip olduğu bilinmektedir. Bu teşekkül, milyonlarca yıl sürekli biçimde hem derin deniz tabanlarında hem de karalarda öyle cereyan etmekte ki, bu esnada ne gürültü ne kirlilik ne de bir intizamsızlık söz konusudur. Uzayın derinliklerinde mevcut binbir sistemi akıllara durgunluk veren bir sessizlik ve intizam içerisinde hizmet ettiren Allah (cc), yerkürenin iç kısımlarını da sessiz ve derinden faaliyetleriyle insanoğlunun hizmetine lütfetmiştir. Şimdi yeraltında madenlerin teşekkülü ile ilgili faaliyetlere birlikte göz atalım: İnsanoğlu üzerinde yaşadığı yerkürenin ancak kabuğu sayılabilecek derinlikteki madenleri çıkarabilmektedir. Maden denince özellikle bir element veya bileşikçe zengin yığınlar akla gelir. Yerkabuğunun %99?u sadece oksijen (O), silisyum (Si), alüminyum (Al), demir (Fe), kalsiyum (Ca), Sodyum (Na), potasyum (K), magnezyum (Mg) ve titan (Ti) gibi dokuz elementten ibarettir. Peki insan hayatında çok önemli yere sahip olan karbon (C), kükürt (S), çinko (Zn), kalay (Sn), nikel (Ni), bakır (Gu) ve kurşun (Pb) gibi 83 elementin miktarı nedir? %1 bile değil, sadece %0,97. En büyük paya sahip dokuz elementten bazılarının yerkabuğundaki miktarları mesela, alüminyum için sadece %8.1, demir için %5.0, magnezyum için ise %2.0?dır. Halbuki çok iyi bilinen bir husus, bir demir madeni en az %30-40 demir, bir Krom madeni en az %12 Krom, bir kurşun madeni ise en az %3 kurşun ihtiva etmelidir ki işletilebilsin. Peki, yerkabuğunda çok az nisbette dağılmış olan bu metaller nasıl olup da işletilebilecek nisbette bir araya toplanmakta ve bir maden yatağını teşkil etmektedir? İnsanoğlu için ekonomik açıdan imkânsız olanı imkan dâhiline sokmaya hangi hadiseler vasıta kılınmaktadır? Bu konuda başlıca iki türlü faaliyet söz konusudur: 1) Mağmatik güçler, 2) Sedimantasyon, yani çözünme ve çökelme... Yeraltı suları bazı bölgelerde yeryüzüne sıcak vaziyette çıkmakta. Yer katmanları arasındaki çatlaklardan ve zayıf yerlerden su havzalarına ulaşan çok sıcak mağma vasıtasıyla ısınmış olan bu sular, yeryüzüne çıkarken geçtiği yerlerdeki bazı elementleri de kimyevi olarak çözmekte ve daha sonra, seyahati esnasında, sıcaklık farkına göre bu elementler çökelerek tabakalar şeklinde maden yataklarını teşkil etmektedir. Benzer çökelme olaylarına deniz tabanının derinliklerinde de rastlamak mümkündür. Mesela, 1979?da bir grup araştırmacı Doğu Pasifik?in sırtlarında yukarıya doğru fışkıran koyu sıcak su kaynağını, 1990 yılında ise Marburg Üniversitesi?nden zoolog Prof. W. Tufar, Bismark Denizi?nde pek çok termal saha bulunduğunu keşfetti. Bu araştırmalar esnasında pek fazla teknik teçhizata ve personele de sahip olmayan Tufar, 2500 m. derinliğe dalışlar yapmış, hidrotermal sahaları müşahede ve analiz etmiştir. Bu sahalarda mağmaya yakın çatlak kabuklardan sızan sular ısınmakta ve ısınırken alkali olan deniz suyundan, hidroksit ve magnezyum iyonları açığa çıkmaktadır. Bu durumda asit çözeltisine dönüşen su, geçtiği yerlerdeki demir, bakır, çinko gibi metalleri çözerek bünyesine alır. Daha sonra bu sular deniz suyuna çıkarken tekrar alkali hale dönüşür ve bu sefer de bünyesinde bulunan metaller çökelir. Bu şekilde teşekkül etmiş %30 çinko, %30?dan fazla demir ve bakır, gümüş veya altın ihtiva eden 30 metre uzunluğunda bacalar meydana gelmiştir. Mesela, Mekke yakınında, 2000 metre derinde, şimdiye kadar bilinen en büyük denizdibi metal yatakları (100 milyon tona yakın) bu şekilde meydana gelmiştir. Bu yatakta demir, çinko ve bakırın dışında, yaklaşık 6000 ton gümüş ve 50 ton altın bulunmaktadır. Kızıldeniz?de de buna benzer bir sistemle büyük tuz ocakları teşekkül etmektedir. Derin denizdibi maden yatakları henüz ekonomik bakımdan işletilebilecek durumda değildir. Ancak insanlık, bu madenlerin kayma sonucu karaya çıkmasını da bekleyecek değildirl Belki buna ihtiyaç da duyulmayacaktır. Çünkü 1980?lerden beri metal üretiminde bir gerileme söz konusudur. Sanki insanlık ?metal çağı? ndan ayrılmak istemektedir. Bugün işletilen maden yataklarının daha çok erozyon, çözünme ve çökelme (sedimantasyon) şeklinde teşekkül ettiğine dair emareler pek çoktur. Mesela, Almanya?nın bu tip ?Clara? maden ocağında, esası Baryum Sülfat olan Bant madeni çıkarılmaktadır. Bant, kağıt ve kauçuk için dolgu maddesi, röntgende ise kontrast maddesi olarak kullanılır. Yine, binlerce yıldan beri Kıbrıs?ta işletilen bakır yataklarının bir kısmı deniz yerkabuğundadır. Maden ocaklarına olan mesafe, bilindiği üzere 600 metre derinliğe kadar olabilmekte ve 30 metrelik da damarlardan, bir ağacın dalları gibi, daha ince damarlara kadar ulaşılabilmektedir. Gezegenimizin geçirdiği safhalar da maden yataklarının teşekkülü ile ilgili olarak bazı ipuçları vermektedir. Gezegenimiz henüz bir gaz topu halinde iken gravitasyonun tesiri ile hafif elementler dışa doğru hareket etmiş, ağır elementler daha iç kısımlarda kalmıştır. İlk etapta oksijen, silisyum, alüminyum ve kalsiyum gibi hafif olanlar dış katmanlarda yerini alırken, yer çekirdeği, demir ve nikel gibi ağır metallerden ibaret kalmıştır. Daha sonraları ve günümüzde ise derinlere inildikçe artan sıcaklığın ve ayrıca kızgın mağmanın tesiriyle düşük ergime noktasına sahip olan metallerin sıvılaştığı ve daha hareketli hale geldiği için yukarılara çıkarak yer yer tabakalaştığı bilinmektedir. Hatta, bazen 150 bin atm. basınca maruz bu tabakalar zayıf yerlerinden çatladığında volkanlar zuhur etmekte ve derinlerde bulunan mağma korkunç gösterilerle yeryüzüne ulaşmaktadır. Bildiğimiz çok kıymetli elmasın, yani esası kömür olan elmasın da bu tür volkan püskürmeleri sırasında teşekkül ettiği sanılmaktadır; kilometrelerce derinlikteki yüksek basınç ve sıcaklığın müşterek faaliyeti, karbonun elmasa kristalize olmasının sebebidir.
